Het Slachthuis en de Markten van Anderlecht-Kuregem

Industrieel complex in neo-Vlaamse renaissancestijl, ontworpen door architect Emile Tirou in 1889, ingehuldigd in 1890 en gewijzigd en afgewerkt van 1901 tot 1908 door architect Henri Rieck.

Geschiedenis

Vanaf 1836 bouwde de Stad Brussel een extramuros slachthuis nabij de Anderlechtsepoort (zie Slachthuislaan nr. 50). Het was geïnspireerd op het door Napoleon ingevoerde Franse model volgens de voorschriften van Jean-Nicolas Durand, die voor dit type van complex een inplanting buiten de stad en met een orthogonale compositie voorstond. De eerste plannen werden getekend door de stadsarchitect, Antoine Payen, een fervent aanhanger van het neoclassicisme, die na korte tijd werd opgevolgd door architect P.Schmit.

Het complex, dat een enclave vormde in de gemeente Anderlecht, bracht heel wat hinder teweeg in een wijk in volle verstedelijking. Daarnaast rezen al snel diverse problemen, onder meer financiële. In 1876 stelde de burgemeester van de Stad, Jules Anspach, de bouw van een nieuw complex voor, ditmaal intergemeentelijk, op het verder afgelegen en minder gegeerde grondgebied van het Anderlechtse gehucht Kuregem. Het project liep echter spaak op een ruzie over de verdeling van de kosten en baten. Brussel koos er toen voor zijn eigen slachthuis te blijven ontwikkelen. In 1881 dook het idee van een nieuw complex in Kuregem opnieuw op en in 1881-1882 stelden twee groepen financiers en industriëlen aan de Gemeente Anderlecht voor een openbaar slachthuis met een vee- en paardenmarkt te bouwen. In 1887 werd een concessieakte voor 50 jaar verleend aan een van die groepen: de maatschappij Charlet et Pierret, die een jaar later de Société Anonyme des Abattoirs et Marchés Publics d’Anderlecht-Cureghem werd. Deze concessie werd verleend in ruil voor de verlenging door de maatschappij van twee straten, bekrachtigd bij K.B. van 22.05.1888: de Duitslandstraat (de huidige Clemenceaulaan) en de Heyvaertstraat, toen nog beperkt tot de Liverpoolstraat. Het plan van hun architect, Emile Tirou, werd in augustus 1889 aan de overheid voorgelegd, en hoewel nog niet afgewerkt werd het complex al een jaar later ingehuldigd, op 24.08.1890. Het werd tussen 1901 en 1908 voltooid door architect Henri Rieck.

Na een terugval, onder meer als gevolg van de Eerste Wereldoorlog, werden de installaties door de Gemeente overgenomen krachtens het K.B. van 19.12.1920, dat hun exploitatie toevertrouwde aan de Régie de l’Abattoir et Marchés. Tijdens de jaren 1950 werden de spoorverbinding van het slachthuis en de installatie van de experimentele slachtlijn voor groot vee afgeschaft. In de jaren 1960 werden verscheidene gebouwen gesloopt, waaronder de stelplaats voor locomotieven en enkele loodsen, en in 1981 was het de beurt aan de watertoren. Na de overdracht van de exploitatie van de site aan de maatschappij Abatan in 1983 werd de slachtactiviteit in één gebouw geconcentreerd. Op 08.08.1988 werden de hal van de overdekte markt en de twee ingangspaviljoenen als monument beschermd. In 1992 werden de kelders van de overdekte markt, die gedeeltelijk als champignonkwekerij werden gebruikt, gerestaureerd en omgevormd tot een tentoonstellings- en evenementenruimte die “Kelders van Kuregem” werd genoemd. In 1996 vernielde een brand verscheidene oude gebouwen, waaronder de snijafdelingen en de koelkasten. In 2008 werd de veemarkt opgeheven en in 2015 werd de vleesmarkt vervangen door een voedingshal: Foodmet. Op het dak daarvan vestigde zich drie jaar later een aquaponische stadsboerderij, de door de maatschappij BIGH beheerde Ferme Abattoir. Volgens een masterplan dat vanaf 2009 werd uitgewerkt, is voor de komende jaren een volledige stedenbouwkundige en architecturale herinrichting van de site gepland.

Beknopt overzicht van de site tot aan de jaren 1920

Het complex strekte zich uit tussen de heringerichte Kleine Zenne en het Kanaal van Charleroi en werd opgevat als een kleine stad met een netwerk van straten. Het besloeg een twintigtal hectare en was verbonden met de ringspoorlijn. Het structureerde de ontwikkeling van een nieuwe wijk. Het werd afgeboord door de verlenging van de Duitslandstraat en lag in de aslijn van de lange Heyvaertstraat. Achter zijn in 1901 geplaatste hekken en portaal1. In muur uitgespaarde ruimte voor een deur of toegang; - 2. Meer gesloten, voor of achter een gebouw geplaatste beschutting (voorbouw, vestibule). lag een geplaveid openbaar plein bestemd voor de openluchtmarkt. Daarachter bevond zich de 100 x 100 meter grote overdekte markt, die vanaf 1903 en 1905 aan de rechterkant werd aangevuld met winkelkramen en met broeibakken voor varkens. Kort na 1901 verrees links van het plein een houten overdekte schapenmarkt volgens een ontwerp uit 1899, gesloopt vóór 1930. Rechts van het plein werd een gebouw met winkelkramen uit 1890 al snel gedeeltelijk toegewezen aan de administratieve diensten; het werd in 1925 verhoogd en gewijzigd om er de nieuwe diensten en de woning van de machinist in onder te brengen. In 1903-1905 werd achteraan een volume in een stompe hoek aangebouwd dat als schapenslagerij en schaapstal werd gebruikt.
Een spoorlijn verbond de site met het treinstation Brussel-West via een metalen brug over het Kanaal; ze diende voor het veetransport en vormde een sporenbundel die links van de site uitkwam. Rechts, aan de kant van het Kanaal, stond een tiental broeibakken voor varkens en runderen. Evenwijdig daaraan bevond zich een lijn van kleine lokalen die hoofdzakelijk voor de penserijen waren voorbehouden. Achter de grote overdekte markt en in de aslijn ervan gaf een weg toegang tot de blokken met stallen en de aan elkaar palende magazijnen, gebouwd tussen 1891 en ongeveer 1914. Achter het blok aan de rechterkant lagen sinds 1901-1902 diverse gebouwen die bestemd waren voor de machinehallen, inclusief een hoge schoorsteen, en voor de koelinstallaties. Aan het zuidelijke uiteinde van de site stond een watertoren naast een stelplaats voor locomotieven.

Beschrijving van de bewaarde oorspronkelijke gebouwen

Portiek en wachthuisjes

De hele site langs de Verlengde Duitslandstraat werd oorspronkelijk omheind door een metalen hek dat in 1901 werd geplaatst naar de plannen uit 1899 van architect Henri Rieck. Deze omheining werd gevormd door lansvormige staven met punten versierd met bladwerk, verstijfd door gietijzerenHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons. zuiltjes met knopkapiteel onder een topstuk met paterae. In de aslijn van de Heyvaertstraat bevat deze omheining een monumentale drieledige toegang met inspringende gebogen flanken en zes pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…). Aan zijn oostelijke uiteinde bevindt zich een secundaire ingang met twee pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…). Deze ingangen zijn uitgevoerd in baksteen, steen en gietijzerHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons..

Vanaf begin jaren 1930 werd het hek geleidelijk vervangen door winkelkramen, maar van de ingangen is de ordonnantie grotendeels bewaard. De centrale ingang aan de monumentale portiek1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert. had oorspronkelijk twee grote vleugels die ophingen aan twee vierkante gietijzerenHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons. pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…), waaraan ook twee traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) met laterale hekken in het opengaande deel waren bevestigd, verankerd in de grote rechthoekige gemetselde pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…). Dit deel werd in de jaren 1920 gewijzigd: de ingang bestond van dan af uit twee dubbele vleugels bevestigd aan een centrale gietijzeren pijler en aan voornoemde pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…). De rest van de compositie bleef ongewijzigd: aan elke kant zijn drie traveeënVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...) met hekken in een cirkelboog (een ervan aan de rechterkant is openslaand) bevestigd aan het paar kleinere gemetselde pijlers van een secundaire ingang met twee minder hoge vleugels. Aan het oostelijke uiteinde van de afsluiting bevindt zich een analoge ingang, waarvan de vleugels echter zijn verdwenen. Het geheel wordt vandaag aangevuld met enkele moderne of gerecupereerde hekken (zie kantoren van de Administratie), die geen band hebben met het oorspronkelijke geheel.

De twee grote pijlers1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…) twee dienen als sokkel voor een bronzen stier die wordt toegeschreven aan de Franse beeldhouwer Isidore Bonheur. Aan de achterzijde daarvan bevindt zich een wachthuisje met een portiek1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert. met vensterLicht- en/of luchtopening in een muur.. Het blok rust op een geprofileerde sokkel en wordt gevormd door drie banden en een zwaar hoofdgestel op klossenKraagstuk van een kroonlijst met verfijnd uitgesneden en/of gefreesd hangend element of drop. dat met paterae en een tandfries is versierd. Het getraliede venster heeft de vorm van een aediculaVersieringsmotief, ontleend aan de klassieke bouwkunst, vormt samenstel van pijlers en een klassieke bekroning.: onderdorpel op consolesVoornamelijk voluut- of S-vormig kraagstuk, soms ook louter decoratief., pilastervormige stijlen, entablementHoofdgestel of onderdeel ervan (vb. kroonlijst) als bekroning van muuropening; entablement vaak op consoles. en gebogen frontonDriehoekige of segmentvormige bekroning van een gevel of muuropening. met waaiermotief en sleutelSluitsteen van een opening; weerhoudt de gewelfstenen in een boog of gewelf. met bol. De zes overige pilastersPlatte, weinig uitspringende muurpijler, vaak met basis en kapiteel. zijn eenvoudiger: afgeschuinde onderbouwHoge sokkel, reikend tot ongeveer het midden van de toegang; meestal in hardsteen. met bolvormige schamppaal; twee banden, de bovenste versierd met twee diamantkoppenPiramidaal ornament (3 of 4 zijden), onder andere gebruikt in banden en friezen.; friesHorizontale band om een muurvlak in te delen of aan de bovenzijde te begrenzen; al dan niet beschilderd of versierd (terracotta, sgrafitto, cementtegels…). van paterae en gebroken frontonFronton waarvan het middendeel is doorbroken. met vierkant topstuk met diamantkoppenPiramidaal ornament (3 of 4 zijden), onder andere gebruikt in banden en friezen. en dennenappel. De bewaarde gietijzerenHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons. pijler1. Muurstut zonder entasis (kromming), mogelijk met basis en kapiteel; - 2. Massief gemetseld of betonnen steunelement met gewoonlijk rechthoekige doorsnede (vb. bruggepijler,…) van de hoofdingang bestaat uit twee registers van panelen, onder een kapiteelKopstuk van een zuil, pijler of pilaster; algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen. met invloed van de Korintische stijl waaruit een oude smeedijzeren verlichtingsarmatuur oprijst.
De twee wachthuisjes, die aan hun drie zijden worden beschermd door een veerooster dat identiek is aan dat van de overdekte markt, rusten op een stenen onderbouw en worden verstevigd door vier hoekpijlers die, samen met de twee kolommen op hoog voetstuk van de portiek1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert., een platform dragen dat door een houten kroonlijst op klossenKraagstuk van een kroonlijst met verfijnd uitgesneden en/of gefreesd hangend element of drop. wordt afgeboord. Al deze steunen zijn in gietijzerHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons. uitgevoerd en hebben een Korintisch kapiteelKopstuk van een zuil, pijler of pilaster; algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen.. De vloer van de portiek1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert. bestaat uit één hardstenen plaat. Het volledig beglaasde wachthuisje heeft een centrale deur tussen twee loketten; het vaste raamwerkVast of bewegend houten of metalen omlijsting van een ruit binnen een kozijn. aan de zijkanten is voorzien van een ijzeren roedeverdeling.

Overdekte markt

Deze imposante open hal werd in 1889-1890 opgetrokken naar de plannen van architect Emile Tirou; ze is volledig uitgevoerd in gietijzerHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons., ijzer en glas en beslaat een oppervlakte van 10.000 vierkante meter. Boven een kelder in baksteen verrijzen fijne geringdeVoorzien van een fijne, horizontale band. gietijzerenHard, bros en niet smeedbaar ijzer; gegoten in herbruikbare mallen; meestal gebruikt voor de borstwering van balkons. kolommen met voet en kapiteelKopstuk van een zuil, pijler of pilaster; algemeen om de gedragen last op een smaller draagvlak over te brengen., op een orthogonaal rooster van tien meter, behalve op de centrale traveeVerticale geleding van een gevel, bepaald door afstand tussen twee opeenvolgende steunpunten (vb. muurdammen, zuilen, ...), die een dubbele breedte heeft en hoger is om er glazen ventilatieluiken in onder te brengen. De grote, overal uitstekende kapconstructie met gedrukte boogBoog waarvan de kromming lager is dan de overeenkomstige rondboog. van de hal wordt dus doorbroken door deze centrale verhoging, die een vergelijkbare boogvorm heeft.
De 110 steunen zijn uitgevoerd in zeventien verschillende typen, met een geleidelijk toenemende hoogte en talrijke korbelen1. Diagonale houten balk ter ondersteuning van overkragende elementen zoals een luifel, een kroonlijst,…; 2. Balk om de verbinding tussen trekker en spantbeen in een kapspant te versterken.; ze dragen ijzeren tralieliggers die een volledige steekboogBoog die minder dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een cirkelsegment. Bij vensters spreekt men dan van een getoogd venster of steekboogvenster. vormen op de twee gevels en een hellende boogConstructie waarvan de beschrijvende lijnen delen van cirkels of gebogen lijnen zijn en waarin alle drukkrachten optreden. elders, waar ze een uitspringende consoleVoornamelijk voluut- of S-vormig kraagstuk, soms ook louter decoratief. vormen waarop de kapstijlen van het centrale dak rusten. Het windverband wordt verzekerd door diagonale liggers aan de achterzijde van de gevels.
De bedaking, vroeger in zink en thans in asfaltroofing, laat haar bebording van houten planken rusten op een metalen raster van fijne gebogen daksparren en rechte gordingen, die laatste in traliewerk in een eenvoudig zigzagmotief. Op de middentravee, hoofdliggers met variabele hoogte die de vorm van de gordingen bepalen. Het holronde profiel van de kapstijlen en de kromming van de balken vormen pittoreske hoefijzerbogenBoog die meer dan een halve cirkel beschrijft; boog in de vorm van een hoefijzer..
Op de voor- en achtergevel wordt een immense glaspartij met een metalen structuur met monelenStenen vensterstijl. gedragen door negen steekbogen in vakwerk, op colonnetten die analoog zijn aan die aan de zijkanten. Boven de zuilen verstijven vierkante kolommen de glaspartij. De ruiten zijn thans verdwenen, behalve in de luiken van het centrale dak.
In de hal zijn de meeste metalen hekken met colonnetten van de veeboxen bewaard gebleven.

Op de achtergevel is de rechterhelft van een oorspronkelijke galerij met ijzerstructuur onder een vroeger beglaasd lessenaarsdakDak bestaande uit één hellend dakvlak. bewaard gebleven; hij bevat portieken1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert. met korbelen1. Diagonale houten balk ter ondersteuning van overkragende elementen zoals een luifel, een kroonlijst,…; 2. Balk om de verbinding tussen trekker en spantbeen in een kapspant te versterken. in vakwerk rond metalen panelen onder een glazen raam in het buitenblind (verdwenen); een analoge indeling kenmerkt ook de rechterflank van de hal.

De kelder, die thans toegankelijk is via een inrit en een ondergrondse doorgang in het westen en via trappen in het noorden, werd aangelegd onder de hal, die toen nog in aanbouw was, om het probleem van de stabiliteit veroorzaakt door een moerassige vochtige bodem op te lossen. Zo zijn de funderingen in breuksteen van de kolommen van de hal tot vier meter diep vastgezet in bakstenen pijlers waarvan de omvang door de grootte van de steun werd bepaald en die door bogen onder ribgewelf werden verbonden. Aan de randen is de kelder uitgebreid met één travee van vijf meter met gebogen muren die tot buiten de perimeter van de hal komt, om de druk van het terrein van buitenaf op te vangen.

Oude eerste stal van het linkerblok

Deze stal, die in 1889-1890 samen met vijf analoge stallen werd gebouwd naar de plannen architect Emile Tirou, werd midden 20e eeuw omgevormd tot kleedkamer en refter.

Rechthoekig gebouw van één bouwlaag in baksteen en hardsteen op een afgeschuinde onderbouwHoge sokkel, reikend tot ongeveer het midden van de toegang; meestal in hardsteen. met rustica, onder een zadeldakDak met twee hellende dakvlakken. met verhoogde dakvlakken op een kort onderschild, vroeger bedekt met zink, thans met golfplaten. De hoeken van de topgevelsHoogste deel van een gevel, vaak driehoekig en/of getrapt. zijn gedeeltelijk versierd met hoekkettingen met hoge schouderstukken met volutenSpiraalvormig ornament; meestal gebruikt als aanzetstuk van topgevels, bij deur- en vensteromlijstingen of als steunbeer. en een bijpassend topstuk met anker(Smeedijzeren) bouwonderdeel waarmee de uiteinden van een balk in een muur worden bevestigd; soms ook louter decoratief. en gebogen fronton; gladde, lichtjes gebogen aandaken. Centrale toegangen voor het vee (aan de westkant gewijzigd), met hoekkettingen zoals op voormelde hoeken en bekroond door een latei op kussenblokken1. Dekplaat dat ligt tussen de drager (kapiteel) en het gedragene (balk of boog); 2. Kwartronde kraagsteen van een venster- of deurboog. met volute, ontlast door een bakstenen steekboog met aanzetstenenGeprofileerd of versierd blok (natuur)steen waarop een boog of een strek steunt. en een sleutelSluitsteen van een opening; weerhoudt de gewelfstenen in een boog of gewelf. in steen, bekroond door een halve bol. Op de westgevel, twee zijvensters met uitspringende onderdorpel (verlaagd) en een afgeschuinde latei die wordt verlengd in een band. Op de oostgevel, eenzelfde vensterLicht- en/of luchtopening in een muur. links en eenzelfde band, aan de rechterkant boven een toegangsdeur die wellicht de oorspronkelijke is. Op de twee topgevelsHoogste deel van een gevel, vaak driehoekig en/of getrapt., centrale blinde rolwerkcartouche en klein halfcirkelvormig vensterLicht- en/of luchtopening in een muur. met een onderdorpel die een band vormt, versierd met halve bollen. De gootmuren waren oorspronkelijk blindZonder opening; blind venster, schijnopening. en zijn sinds de herbestemming van het gebouw opengewerkt met deuren en venstersLicht- en/of luchtopening in een muur. met betonnen raamwerkVast of bewegend houten of metalen omlijsting van een ruit binnen een kozijn.. SchrijnwerkVerzameling van al het (niet-constructief) houten materiaal zoals deuren, vensterkozijnen, erkeronderdelen, kroonlijst, …; bij uitbreiding ook materiaal in aluminium, PVC, ...  vernieuwd.
Onder een metalen gebinte, interieur overdekt door een pseudotongewelf in bepleisterd vakwerk. De verluchting van de stal verliep via een tussenliggende ruimte die werd geventileerd door de halve manen van de topgevelsHoogste deel van een gevel, vaak driehoekig en/of getrapt..

Overblijfselen van een groep van vier stallen (van zes) aan het uiteinde van het linkerblok

Deze gebouwen, die vóór 1914 werden gebouwd in dezelfde stijl als de hierboven beschreven stallen, vertoonden zowel voor- als achteraan een afwisseling van gevels volgens twee schema’s: de ene flankeerde een ingang voor het vee, met twee voorbouwen met vensterLicht- en/of luchtopening in een muur., de andere had een uitspringende ingang in een portiek1. Open galerij of zuilengang waarvan het dak op zuilen of arcades rust; - 2. Classicistische ruimte vóór een toegangsdeur die terugspringt of niet gelijk is met de voorgevel; - 3. Samenstel van twee zuilen onder architraaf die overgang tussen twee ruimtes accentueert. tussen twee venstersLicht- en/of luchtopening in een muur. in het vlakke deel van de gevel. Het geheel, vandaag verenigd onder eenzelfde plat dak met daklichten, is met meer dan twee eenheden ingekort.